|
METHOTREXAAT |
 |
Methotrexaat (vaak afgekort als
MTX) is sinds
1954 op de markt. Het is beschikbaar in de vorm van tabletten en injecties. Het is op recept verkrijgbaar als het merkloze methotrexaat tabletten en methotrexaat injectievloeistof. Er bestaan ook verschillende kant-en-klare voorgevulde injectiespuiten onder de merknamen Ebetrex, Emthexate, Injexate, en Metoject.
Binnen de
dermatologie wordt methotrexaat vooral gebruikt
bij psoriasis, met name bij ernstige vormen
waarbij lokale behandelingen zoals zalven en
lichttherapie niet meer voldoende zijn. Er zijn
meerdere systemische therapieën (tabletten,
injecties, infusen) beschikbaar voor de
behandeling van ernstige psoriasis, maar
methotrexaat is het middel van eerste keuze.
Methotrexaat heeft de voorkeur omdat het goed
werkzaam is, en mits verstandig gebruikt zoals
beschreven in deze folder, ook veilig. Het
middel kan voor langere tijd gebruikt worden,
zonodig jarenlang.
WERKINGSMECHANISMEVAN METHOTREXAAT
Methotrexaat onderdrukt in lage doseringen het
afweersysteem en remt ontstekingen. In hogere
doseringen remt het de groei van sommige
tumoren. Het heeft een remmend effect op
celdeling. Bij psoriasis is de huid ontstoken
(rood, schilferend, jeukend) en als reactie op
de ontsteking groeien de cellen van de bovenste
huidlaag te snel. Op beide processen grijpt
methotrexaat in.
Onder
een lage dosering wordt verstaan 7.5 tot 25 mg
per week. Voor psoriasis is meestal een dosering
tussen de 10 en 15 mg per week voldoende.
Sommige patiënten hebben echter meer nodig, dit
verschilt per persoon en het is ook afhankelijk
van het lichaamsgewicht. Het effect van
methotrexaat treedt niet meteen in, soms is het
pas na enkele weken zichtbaar. Na twee tot drie
maanden is het effect optimaal.
DOSERINGSVORMEN
Methotrexaat bestaat als
tabletten van 2.5 mg en als injecties
(voorgevulde injectiespuiten met de juiste
hoeveelheid). Er zijn ook tabletten van 10 mg
maar het is beter om die niet te gebruiken
fouten met de juiste dosering te voorkomen
Het voordeel van de
tabletten is dat u ze zelf makkelijk kunt
innemen. Een nadeel is dat de werking vermindert
als u gelijktijdig of korte tijd erna melk of
melkproducten gebruikt, zoals kaas. Injecties
zijn pijnlijk maar hebben dit nadeel niet,
bovendien veroorzaken deze iets minder vaak
maagdarmklachten. In sommige gevallen, als er
twijfels zijn of het middel in tablet vorm wel
goed wordt opgenomen, wordt gekozen voor
injecties. Deze worden in het ziekenhuis of op
de polikliniek of thuis door een
wijkverpleegkundige gegeven. Ook kunnen
patiënten leren zichzelf te injecteren. In de
meeste gevallen wordt echter gekozen voor de
tabletten.
HOE MOET METHOTREXAAT
WORDEN INGENOMEN ?
Methotrexaat wordt
maar één keer per week gebruikt. Het handigste
is om een vaste dag van de week uit te kiezen om
de tabletten in te nemen (of een injectie te
krijgen), en daar aan vast te houden. Van uw
behandelend arts krijgt u te horen hoeveel
tabletten u per week moet slikken. Als u 15 mg
per week moet innemen, dan zijn dat 6 tabletten
van 2.5 mg. U mag deze 6 tabletten allemaal
tegelijk innemen. De wekelijkse dosering
verschilt van patiënt tot patiënt. De arts stelt
regelmatig de dosering bij, afhankelijk van de
toestand van de huid en het optreden van
bijwerkingen. De dosering nooit op eigen
initiatief veranderen!
De tabletten kunt
u het beste tijdens de maaltijden innemen, maar
niet met melk. Melk en voedsel met melkproducten
verminderen de opname van methotrexaat. Gebruik
daarom vanaf twee uur vóór tot één uur ná inname
van de tabletten geen melk of melkproducten,
zoals kaas en yoghurt. Deze waarschuwing geldt
niet als u methotrexaat per injectie krijgt
toegediend.
Het is gebruikelijk om naast
methotrexaat ook altijd foliumzuur tabletten in
te nemen. Foliumzuur is een vitamine, dat de
bijwerkingen van methotrexaat kan verminderen.
Onder gebruik van methotrexaat kan een tekort
aan foliumzuur in het lichaam ontstaan, met de
foliumzuur tabletten kan dit weer worden
aangevuld.
Als u minder dan 15 mg
methotrexaat per week gebruikt, dan neemt u 1 tablet
van 5 mg foliumzuur per week in, innemen 24 uur na de
methotrexaat.
Als u 15 mg of meer methotrexaat per week
gebruikt, dan neemt u 2 tabletten van 5 mg (dus
10 mg) foliumzuur per week in, innemen 24 uur na de
methotrexaat.
Foliumzuur heeft geen bijwerkingen.
WAT ZIJN DE MOGELIJKE BIJWERKINGEN ?
MTX is een krachtig middel, bij 70 tot 90% van
de patiënten wordt een uitstekend resultaat
bereikt. Helaas kunnen er ook bijwerkingen
optreden. De meest voorkomende bijwerking is
misselijkheid op de dag van inname. Er kunnen
ook bijwerkingen optreden waar je zelf als
patiënt niets van merkt, zoals schade aan de
lever of aan rode en witte bloedcellen. Om te
voorkomen dat dat gebeurt, is het nodig om af en
toe het bloed te controleren. In de meeste
ziekenhuizen is het gebruikelijk om
bloedonderzoek te doen voordat MTX wordt
gestart. Meestal wordt gestart met een lage
hoeveelheid, 10-15 mg. Hierna wordt het bloed
opnieuw gecontroleerd. Zijn er geen afwijkingen,
dan wordt de behandeling voortgezet. Als het
onvoldoende werkt dan wordt de dosering
verhoogd. Als een goed effect wordt bereikt dan
wordt de dosering verlaagd tot de laagste
dosering waarbij het nog goed gaat. Als er
bijwerkingen ontstaan wordt de dosering
verlaagd. Tijdens de
behandeling moet ook bloed worden gecontroleerd,
in ieder geval na 1 maand, en daarna eens in de
2-3 maanden. Als het erg goed gaat hoeft minder
vaak bloed te worden geprikt.
Methotrexaat werkt in op de aanmaak van
foliumzuur in de cellen. Foliumzuur is nodig om
cellen te laten delen. Bijwerkingen ontstaan dan
ook voornamelijk op plaatsen met snel delende
cellen, zoals de maag en darmen, de huid, het
haar en het bloed. Ook de cellen van het
afweersysteem worden geremd door methotrexaat.
BIJWERKINGEN:
Regelmatig:
- Misselijkheid, maag- en
buikklachten, diarree, vooral gedurende de dagen
dat u MTX inneemt
- Lusteloosheid,
vermoeidheid,
Indien misselijkheid
leidt tot overgeven, kan het voorkomen dat de
tabletten niet goed opgenomen zijn. Heeft u
binnen twee uur na inname overgegeven, raadpleeg
dan uw arts. Deze kan u vertellen of u alsnog
nieuwe tabletten moet nemen of dat dat niet
nodig is.
Soms:
- Zweertjes in de
mond
- Meer vatbaarheid voor allerlei
infecties
- Daling van de hoeveelheid rode
bloedcellen in het bloed, waardoor bloedarmoede
kan ontstaan
- Daling van de hoeveelheid
witte bloedcellen in het bloed, waardoor een
verhoogd risico op infecties kan ontstaan
Soms, na langdurig gebruik:
- Schade aan
de lever
- Schade aan de nieren
-
Onderdrukking van aanmaak van spermacellen
(tijdelijk, herstelt na staken van de
behandeling)
Om te voorkomen dat schade
aan de lever of de nieren optreedt, wordt
regelmatig bloedonderzoek gedaan. Als er
aanwijzingen zijn in het bloed voor lever- of
nierbeschadiging, dan moet de MTX verminderd
worden of gestopt. Bij een ernstige lever- of
nieraandoening mag u geen methotrexaat
gebruiken. Ook voordat u begint met MTX wordt uw
bloed gecontroleerd op lever- of
nieraandoeningen. Waarschuw uw arts bij ernstige
misselijkheid, ernstige diarree met bloed in de
ontlasting, kortademigheid en bij gele
verkleuring van de huid en het tandvlees (dit
laatste wijst op een leverziekte).
Zeer zelden
- Haaruitval, meestal mild en
nooit blijvend (herstelt vanzelf zodra de
behandeling wordt gestopt)
- Pneumonitis, een
zeer zeldzame vorm van longontsteking
-
Oogklachten, meestal ontsteking van het
oogslijmvlies
- Hoofdpijn, duizeligheid
-
Zweren in de maag of darm
-
Menstruatiestoornissen
- Stijging van glucose
in het bloed bij mensen met aanleg voor
suikerziekte
- Schade aan de nieren
-
Blaasontsteking, bloed in de urine
-
Allergische reacties, huidreacties
(Stevens-Johnson syndroom, toxische epidermale
necrolyse)
- Tekort aan bloedplaatjes
-
Zwellingen in de lymfklieren
VOORZORGEN
Er zijn enkele aandoeningen
waarbij het voorschrijven van methotrexaat
problemen kan veroorzaken. Als u lijdt aan een
van de volgende aandoeningen, dan moet u dit
doorgeven aan uw dermatoloog:
Porfyrie (een
stofwisselingsziekte waarbij men aanvallen
krijgt van buikpijn, braken, koorts en
hartkloppingen): MTX kan een aanval
uitlokken. Mensen met (aanleg voor) een
maagzweer of met een darmontsteking moeten
vooraf en tijdens het gebruik worden
gecontroleerd, zodat de maag- of darmklachten
niet te zeer verergeren. Chronische
infectieziekten, zoals HIV, hepatitis,
tuberculose. Nierziekte, leverziekte,
bloedarmoede, afweerstoornissen.
WISSELWERKING (INTERACTIES) MET ANDERE
MEDICIJNEN
De volgende geneesmiddelen
kunnen problemen veroorzaken indien gelijktijdig
gebruikt met MTX:
Ciclosporine (een ander
afweeronderdrukkend middel) versterkt de
bijwerkingen van methotrexaat. Alleen samen
gebruiken indien uw arts heeft verteld dat dit
uitdrukkelijk de bedoeling is.
De
antibiotica co-trimoxazol
(trimethoprim/sulfamethoxazol) en trimethoprim
kunnen de bijwerkingen van methotrexaat
versterken.Ook probenicide (een middel tegen
jicht) versterkt de bijwerkingen van
methotrexaat. Gebruik deze combinatie daarom
niet.
Pijnstillers van het NSAID-type, zoals
ibuprofen, naproxen, diclofenac en indometacine
kunnen de bijwerkingen van methotrexaat
versterken, vooral als u meer dan 15 mg
methotrexaat per week gebruikt, ofwel zes
tabletten van 2.5 mg per week. Patiënten met
gewrichtsklachten (reuma, psoriasis
arthropathica) gebruiken echter vaak deze
combinatie, en in de praktijk is het ook geen
probleem, omdat de MTX dosering altijd
individueel wordt aangepast en het bloed
regelmatig wordt gecontroleerd.
Vaccins
werken soms niet voldoende bij mensen die MTX
gebruiken, omdat de immuniteit niet zal
ontstaan, doordat de afweer is geremd.
De
werking van sommige middelen tegen epilepsie
zoals valproïnezuur, carbamazepine, fenytoïne en
fenobarbital kan door MTX worden verminderd. Uw
arts zal de hoeveelheid van het epilepsiemiddel
in uw bloed af en toe meten en zo nodig de
dosering aanpassen.
Acitretine, een middel
gebruikt bij huidaandoeningen, waaronder
ernstige psoriasis, kan de spiegels van
methotrexaat verhogen. Hierdoor neemt de kans op
bijwerkingen van methotrexaat op de lever toe.
Twijfelt u eraan of een van de bovenstaande
wisselwerkingen voor u van belang is? Neem dan
contact op met uw apotheker of arts. Zorg er
verder voor dat uw arts precies op de hoogte is
van de andere geneesmiddelen die u gebruikt,
geef wijzigingen door, en neem als u een arts
bezoekt altijd een lijstje mee van de
geneesmiddelen die u gebruikt. De apotheker let
ook op interacties, als u een vaste apotheek
heeft dan staan alle geneesmiddelen die u
gebruikt in het computersysteem, en dat systeem
geeft automatisch een melding als er
geneesmiddelen worden voorgeschreven die niet
samen kunnen. De apotheker neemt bij zo'n
melding contact op met de voorschrijvend arts en
in een gezamenlijk overleg kan dan worden
besloten om de medicatie aan te passen, of het
risico van de wisselwerking te accepteren.
AUTORIJDEN
Bij dit middel zijn
hiervoor geen beperkingen.
ALCOHOL
Het gebruik van alcohol wordt ontraden. Bij
gelijktijdig gebruik van alcohol en methotrexaat
heeft de lever het zwaar te verduren en kan er
leverschade ontstaan. Gebruik geen alcohol op de
dagen dat u MTX inneemt en op de resterende
dagen niet meer dan één alcoholconsumptie per
dag. Personen met ernstige psoriasis drinken
gemiddeld meer alcohol dan personen zonder
psoriasis. Er zijn zelfs studies waaruit blijkt
dat leverschade bij psoriasis niet door de MTX
wordt veroorzaakt maar door alcoholgebruik.
ZWANGERSCHAP EN BORSTVOEDING,
PLANNEN VOOR GEZINSUITBREIDING
Tijdens
zwangerschap mag u geen MTX gebruiken.
Methotrexaat is schadelijk voor de ongeboren
vrucht, er kunnen aangeboren afwijkingen
ontstaan. Ook als u probeert zwanger te worden
mag u dit middel niet gebruiken. Als u dit
middel gebruikt en u denkt erover om zwanger te
worden, overleg dan met uw arts of u een ander
middel kunt gebruiken. Dit geldt ook voor mannen
wiens partner probeert zwanger te worden.
Methotrexaat is namelijk ook schadelijk voor de
zaadcellen. Zowel mannen als vrouwen moeten
daarom goede anticonceptiemethoden toepassen
tijdens gebruik van methotrexaat. Zowel voor
mannen als vrouwen geldt dat de methotrexaat
eerst 3 maanden gestopt moet zijn alvorens te
denken aan gezinsuitbreiding.
Gebruik geen
MTX als u borstvoeding geeft, of stop de
borstvoeding. Dit middel komt in de moedermelk.
Het kan dan bijwerkingen bij het kind geven.
Wilt u borstvoeding geven, overleg dan met uw
arts of apotheker. Mogelijk kan de arts u
tijdelijk een ander middel voorschrijven, dat u
wel veilig kunt gebruiken.
WAT MOET
IK DOEN ALS IK EEN DOSIS VERGETEN BEN ?
Als u er de volgende dag achter komt kunt u de
tabletten alsnog innemen (of de injectie alsnog
toedienen). De week er op neem u de methotrexaat
weer op de gebruikelijke dag. Is er echter meer
dan een dag verstreken, dan kunt u de dag het
beste in het vervolg aanpassen: als u
bijvoorbeeld gewend was op donderdag de
methotrexaat te nemen, en u komt er pas zaterdag
achter dat u dat vergeten hebt, neem dan de
tabletten of injectie op zaterdag en noteer de
zaterdag als vaste dag in het vervolg. Licht uw
dermatoloog bij de volgende controle wel in over
deze wijziging.
STOPPEN MET
METHOTREXAAT
Bijwerkingen kunnen een
reden zijn om te stoppen. Stop echter niet
zomaar, maar neem contact op met uw arts.
Misschien is het mogelijk de bijwerkingen binnen
redelijke grenzen te houden door de dosis te
verlagen, door er foliumzuur bij in te nemen, of
door injecties in plaats van tabletten te
gebruiken. Raadpleeg uw arts ook als u te veel
last heeft van één van de bovengenoemde
bijwerkingen, of als u andere bijwerkingen
ervaart waar u zich zorgen over maakt.
Als het echt nodig is om te stoppen, mag MTX in
één keer gestopt worden. Het is niet nodig om af
te bouwen, er treden geen
onthoudingsverschijnselen op. Maar het is wel
nodig om dan eerst een andere therapie op te
starten, om te voorkomen dat de psoriasis weer
in alle hevigheid terugkomt.
TOT
SLOT
Ondanks de uitgebreide lijst van
bijwerkingen die kunnen optreden, is
methotrexaat in de praktijk een goed en (mits
met voorzorgen) veilig middel voor ernstige
psoriasis, waarmee binnen de dermatologie al
meer dan 35 jaar ervaring bestaat. De meeste
patiënten verdragen het goed en kunnen er
langere tijd, soms jarenlang hun psoriasis mee
onder controle houden.
|
