Tijdens de zwangerschap probeert men het gebruik van geneesmiddelen zoveel mogelijk te voorkomen. Maar soms is het voorschrijven van een antibioticum, antimycoticum of antiviraal middel nodig en zou het achterwege laten ervan schadelijker zijn voor de baby. Er zijn de volgende algemene adviezen:

1. Gebruik antibiotica alleen indien absoluut geïndiceerd. De diagnose infectie moet vaststaan op basis van kweek of een overtuigend klinisch beeld.
2. Als het mogelijk is, probeer geen antibiotica te geven in het eerste trimester.
Dit is de meest kwetsbare periode, waarin de foetale structuren worden aangelegd.
3. Kies een antibioticum waarvan door ervaring is gebleken dat het veilig is in de zwangerschap.
4. Probeer te kiezen voor monotherapie en smal spectrum indien mogelijk.
5. Gebruik de laagste effectieve dosis.
6. Adviseer de zwangere om geen andere geneesmiddelen (over the counter preparaten) erbij te gebruiken (interacties kunnen de werking versterken).

Of een antibioticum veilig is kan men vinden in de bijsluiter of in de tekst van het Farmacotherapeutisch Kompas. Probleem daarbij is dat er soms geen of te weinig gegevens zijn en of dat de fabrikant geen uitspraken durft te doen over de veiligheid uit angst voor schadeclaims. In dat geval moet men afgaan op de informatie die uit ervaring beschikbaar is. Van de oudere middelen, die al langere tijd op de markt zijn (zoals bijvoorbeeld amoxicilline, ampicilline, clindamycine, erytromycine en penicilline) is bekend dat ze veilig zijn omdat er nooit iets gebeurd is terwijl ze door duizenden zwangeren zijn gebruikt.

Een belangrijke database met informatie over geneesmiddelen in de zwangerschap wordt uitgegeven door de Australische overheid. Hierin worden de geneesmiddelen in gedeeld in A, B123, C, D en X.

Website: www.tga.gov.au/prescribing-medicines-pregnancy-database (PDF 1999) (PDF 2017)


Category A (zeker veilig)
Drugs which have been taken by a large number of pregnant women and women of childbearing age without any proven increase in the frequency of malformations or other direct or indirect harmful effects on the fetus having been observed.

Category B1 (veilig)
Drugs which have been taken by only a limited number of pregnant women and women of childbearing age, without an increase in the frequency of malformation or other direct or indirect harmful effects on the human fetus having been observed.
Studies in animals have not shown evidence of an increased occurrence of fetal damage.

Category B2 (waarschijnlijk veilig)
Drugs which have been taken by only a limited number of pregnant women and women of childbearing age, without an increase in the frequency of malformation or other direct or indirect harmful effects on the human fetus having been observed.
Studies in animals are inadequate or may be lacking, but available data show no evidence of an increased occurrence of fetal damage.

Category B3 (terughoudend toepassen, geen afwijkingen gezien bij mensen, wel in dierproeven)
Drugs which have been taken by only a limited number of pregnant women and women of childbearing age, without an increase in the frequency of malformation or other direct or indirect harmful effects on the human fetus having been observed.
Studies in animals have shown evidence of an increased occurrence of fetal damage, the significance of which is considered uncertain in humans.

Category C (mogelijk onveilig, afgeraden in de zwangerschap tenzij geen alternatief)
Drugs which, owing to their pharmacological effects, have caused or may be suspected of causing, harmful effects on the human fetus or neonate without causing malformations. These effects may be reversible. Accompanying texts should be consulted for further details.

Category D (niet veilig, niet voorschrijven in de zwangerschap tenzij geen alternatief)
Drugs which have caused, are suspected to have caused or may be expected to cause, an increased incidence of human fetal malformations or irreversible damage. These drugs may also have adverse pharmacological effects. Accompanying texts should be consulted for further details.

Category X (zeker teratogeen, verboden in de zwangerschap)
Drugs which have such a high risk of causing permanent damage to the fetus that they should not be used in pregnancy or when there is a possibility of pregnancy.

Category A (zeker veilig)
amoxycillin
ampicillin
benzathine penicillin
benzylpenicillin
cephalexin
cephalothin
chloramphenicol
clindamycin
cloxacillin
erythromycin
ethambutol
isoniazid
lincomycin
nalidixic acid
nitrofurantoin (short term therapy)
phenoxymethylpenicillin
procaine penicillin

antihelminthica en antimalaria middelen
chloroquine (prophylaxis)

Category B1 (veilig)
azithromycin
aztreonam
cefaclor
cefepime
cefotaxime
cefotetan
cefoxitin
cefpodoxime
ceftazidime
ceftriaxone
cefuroxime
cephamandole
cephazolin
clavulanic acid
daptomycin
didanosine
flucloxacillin
loracarbef
mezlocillin
mupirocin
piperacillin
piperacillin with tazobactam
roxithromycin
spectinomycin

antihelminthica en antimalaria middelen
praziquantel
Permethrin (topical)

Category B2 (waarschijnlijk veilig)
atovaquone
cefodizime
cefpirome
colistimethate
colistin IV with colistimethate
dapsone
dicloxacillin
doripenem
meropenem
metronidazole
pyrazinamide
ticarcillin
vancomycin

antihelminthica en antimalaria middelen
diethylcarbamazine
pyrantel embonate
proguanil

Category B3 (terughoudend toepassen, geen afwijkingen gezien bij mensen, wel in dierproeven)
alatrofloxacin
azlocillin
ciprofloxacin
clarithromycin
dalfopristin with quinupristin
enoxacin
ertapenem
fleroxacin
gatifloxacin
imipenem with cilastatin
linezolid
moxifloxacin
norfloxacin
ofloxacin
pentamidine
rifaximin
teicoplanin
tinidazole
trimethoprim
trovafloxacin

antihelminthica en antimalaria middelen
ivermectin
mebendazole
thiabendazole
mefloquine
pyrimethamine

Category C (mogelijk onveilig, afgeraden in de zwangerschap tenzij geen alternatief)
clofazimine
fusidic acid
rifabutin
rifampicin
sodium fusidate (fusidic acid)
sulfadiazine
sulfadoxine
sulfamethizole
sulfamethoxazole

Category D (niet veilig, niet voorschrijven in de zwangerschap tenzij geen alternatief)
amikacin
demeclocycline
doxycycline
framycetin
gentamicin
kanamycin
methacycline
minocycline
neomycin
netilmicin
oxytetracycline
tetracycline
tigecycline
tobramycin

antihelminthica en antimalaria middelen
albendazole
artemether with lumefantine
chloroquine (treatment)
doxycycline (antimalarial)
hydroxychloroquine (antimalarial)
primaquine phosphate
quinine (treatment)

Category X (zeker teratogeen, verboden in de zwangerschap)


ANTIBIOTICA TIJDENS BORSTVOEDING

Niet gebruiken wegens bekende toxiciteit: chlooramfenicol, tetracyclinen, sulfonamiden, INH. Liever ook geen aminoglycosiden of anti-malaria middelen.
Zie voor meer informatie over gebruik van geneesmiddelen tijdens borstvoeding: www.e-lactancia.org.

Category A (zeker veilig)
nystatin
cetylpyridinium lokaal
chlorhexidine lokaal
chlorquinaldol lokaal
clotrimazole lokaal
econazole lokaal
hydroxyquinoline lokaal
miconazole lokaal

Category B1 (veilig)
terbinafine

Category B2 (waarschijnlijk veilig)

Category B3 (terughoudend toepassen, geen afwijkingen gezien bij mensen, wel in dierproeven)
amphotericin
anidulafungin
butoconazole
caspofungin
ciclopirox
flucytosine
griseofulvin
itraconazole
ketoconazole
posaconazole
voriconazole
amorolfine lokaal
bifonazole lokaal

Category C (mogelijk onveilig, afgeraden in de zwangerschap tenzij geen alternatief)

Category D (niet veilig, niet voorschrijven in de zwangerschap tenzij geen alternatief)
fluconazole

Category X (zeker teratogeen, verboden in de zwangerschap)


De meeste lokale antimycotica zijn dus veilig. Volgens de internationale literatuur is nystatine suspensie (nystatine 4 dd 4 ml 400.000 IE) veilig (categorie A). Kompas: Bij de mens geen aanwijzingen voor schadelijkheid, toch alleen op strikte indicatie gebruiken. Daktarin (miconazol) orale gel 4 dd 1 maatlepel (5 ml) is waarschijnlijk ook veilig omdat de resorptie van miconazol na orale toediening beperkt is. Bij dieren bij klinisch relevante blootstellingen geen aanwijzingen voor schadelijkheid. Advies: alleen op strikte indicatie gebruiken. Fluconazol liever niet gebruiken. De informatie in het Nederlandse Kompas over diflucan wijkt af van de internationale consensus. Volgens het kompas is < 150 mg per dag in eerste trimester / korter dan 3 maanden veilig. Bij langdurig gebruik van hogere doses (≥ 3 mnd. en 400-800 mg/dag) zijn misvormingen gemeld zoals de tetralogie van Fallot, brachycefalie, oordysplasie, gebogen femur, fonticulus anterior en radio-humerale synostose.
Internationaal wordt toch aanbevolen om geen fluconazol te gebruiken tijdens de zwangerschap en wordt het middel ingedeeld in categorie D. Advies: een éénmalige toediening van 150 mg kan veilig gebruikt worden in de zwangerschap. Al het overig gebruik wordt ontraden, met als uitzondering bij patiënten met ernstige of potentieel levensbedreigende infecties. Itraconazol niet gebruiken, tenzij er sprake is van een levensbedreigende infectie. Lamisil (terbinafine) kan eventueel wel. De gegevens die er zijn wijzen niet op schadelijkheid voor de vrucht. Bij dieren geen aanwijzingen voor schadelijkheid (categorie 1, veilig). Kan op strikte indicatie worden gebruikt.

Category A (zeker veilig)

Category B1 (veilig)
emtricitabine
etravirine
famciclovir
maraviroc
oseltamivir
rilpivirine
saquinavir
telbivudine
zanamivir

Category B2 (waarschijnlijk veilig)
atazanavir
boceprevir
darunavir
didanosine
enfuvirtide
fomivirsen
nelfinavir
telaprevir

Category B3 (terughoudend toepassen, geen afwijkingen gezien bij mensen, wel in dierproeven)
abacavir
aciclovir
adefovir
amprenavir
delavirdine
entecavir
fosamprenavir
foscarnet
indinavir
lamivudine
lopinavir with ritonavir
nevirapine
raltegravir
ritonavir
stavudine
tenofovir
tipranavir
valaciclovir
zidovudine

Category C (mogelijk onveilig, afgeraden in de zwangerschap tenzij geen alternatief)

Category D (niet veilig, niet voorschrijven in de zwangerschap tenzij geen alternatief)
cidofovir
efavirenz
ganciclovir
valganciclovir
zalcitabine

Category X (zeker teratogeen, verboden in de zwangerschap)
ribavirin



Auteur(s):
dr. Jan R. Mekkes. Dermatoloog, Amsterdam UMC.