Eczema manuum (handeczeem, hand dermatitis) kan zeer chronisch en moeilijk te behandelen zijn. Bij een fors deel van de handeczemen speelt een orthoergische component een rol (uitdroging van de huid door veelvuldige blootstelling aan water (en zeep) of andere irriterende stoffen. Ook contactallergie is een mogelijke oorzaak. Dit zit vaak op de handruggen, waar de huid dunner is. Handeczeem kan acuut zijn, met erytheem, schilfering, vesikels, bullae (pompholyx), of chronisch, met erytheem, schilfering, hyperkeratosen en rhagaden, droge huid, dunne vingertoppen met scheurtjes en kloven.
Handeczeem komt vooral voor bij mensen die door hun beroep blootgesteld worden aan irriterende stoffen en uitdrogende stoffen. Tot deze beroepen behoren onder andere kappers, schoonmakers en mensen werkzaam in keukens en b.v. de gezondheidszorg. Andere beroepen met een verhoogd risico zijn metselaars, schilders, glaswol verwerkers, metaalbewerkers, vloerenleggers en mensen werkzaam in plantenkwekerijen en -handel. Denk aan een beroeps-handeczeem als er gewerkt wordt met stoffen die dat kunnen veroorzaken; als collega's ook last hebben; als er een tijdsrelatie is tussen werk en begin van de klachten; en als het beter gaat tijdens vakanties.

Differentiële Diagnose handeczeem:
- Orthoergische dermatitis (ortho-ergisch contacteczeem)
- Allergisch contacteczeem
- Acrovesiculeus eczeem (eczema dyshidroticum)
- Atopisch eczeem (eczema atopicum)
- Eczema tyloticum (eczema hyperkeratoticum et rhagadiforme)
- Tinea manuum (dermatomycose van de hand)
- Psoriasis
- Pustulosis palmoplantaris (m. Andrews barber)
- Keratoderma palmoplantaris (palmoplantaire hyperkeratose)
- Paraneoplastische dermatitis, Bazex syndroom (acrokeratosis paraneoplastica)



Orthoergisch handeczeem
Eczeem veroorzaakt door (langdurige) inwerking door irriterende en uitdrogende stoffen op de huid van de handen. Hiertoe behoren sappen van groenten en fruit, schoonmaakmiddelen, (af)wasmiddelen, zepen en water, oplosmiddelen. Ook wrijving en lage luchtvochtigheid (winter) spelen een rol. Zit vaak aan de dorsale zijde van de vingers, tussen de vingers, en op de toppen. Droog, lichtrood, schilferend, bloedende kloofjes. Monomorf, begrensd. Geen vesikels of pustels. Erger in winter, bij droog en koud weer, en bij droge lucht in huis. Epicutane testen negatief. Niet gerelateerd aan atopie, maar de combinatie atopie + contact- of orthoergisch eczeem kan natuurlijk wel voorkomen.

Beleid: inventariseer wat er allemaal op de handen komt (beroep, hobby's, eigen producten). Contact met irriterend agens vermijden, handschoenen dragen (PVC), handen steeds goed afdrogen, alle zeepresten verwijderen, handen constant ingevet houden. Geef een folder over handeczeem mee!
R/ vaseline 10% of 20% in lanettecrème of in cetomacrogolcrème.
R/ vaseline lanette crème FNA (Cremor vaselini lanette FNA).
R/ Calmurid OTC crème (wordt niet vergoed).
R/ siliconencrème 20% (ex-FNA).

Allergisch contacteczeem
Eczeem, vaak met vesikels op handrug (acraal, interdigitaal), exsudatie (acuut), lichenificatie (chronisch). Contact allergie aan de handen komt vooral voor als beroepsziekte. Denk aan rubber of latex handschoenen, veelvuldig wassen in het ziekenhuis, allergie voor de zeepoplossingen in dispensers (chloorhexidine, cocamidopropylbetaine), allergie voor kappersproducten. Veel gevonden allergenen bij allergisch handeczeem zijn nikkel, chroom (cement), quaternium-15, formaldehyde, natriumlaurylsulfaat, thiurammix, carbamix.

Beleid: zoeken naar de mogelijke contactallergieën, ga alles na wat de patiënt gebruikt op de handen of waarmee hij/zij zich insmeert, kijk naar de samenstelling van de producten. Vraag naar beroep en hobby's en naar alle producten die daar gebruikt worden en die op de handen komen. Denk aan het aanraken van metalen (munten, handgrepen, etc). De volgende stap is epicutaan allergologisch onderzoek, met de standaard plakproef reeksen, aangevuld met de bijzondere verdachte stoffen en eventuele eigen middelen. Wordt er een contactallergeen gevonden, dan dit rigoreus vermijden.
R/ Indifferente therapie (vetcrèmes, zalven, crèmes).
R/ Hydrocortison vaselinecrème 1% FNA (Cremor vaselini hydrocortisoni 1% FNA).
R/ Triamcinolon zalf en/of crème FNA.
R/ Betnelan of Diprosone zalf voor de nacht, vaseline 10% in HCA crème voor overdag.

Acrovesiculeus eczeem
Bij acrovesiculeus eczeem (eczema dyshidroticum, dyshidrotic eczema) zijn er kleine vesikels (spongiotische vesikels) aanwezig op en tussen de vingers en op de handpalmen. Kan ook dorsaal voorkomen. Dyshidrotisch eczeem kan voorkomen zonder onderliggende oorzaak (vaak), bij een contactallergie, bij atopie, en als een ide-reactie bij een mycose (op een andere plek).

Atopisch eczeem
Bij atopisch eczeem (eczema atopicum) komt vaak ook chronisch handeczeem voor, met of zonder contactallergie.


Therapeutische mogelijkheden bij chronisch handeczeem:
Leefregels: vermijden van irriterende en uitdrogende factoren, handen regelmatig vet houden, handschoenen dragen bij contact met water en/of irriterende stoffen. Het vermijden van water en zeep en het soepel houden van de huid van de handen is belangrijk. Stoffen waarvoor men allergisch is dient men uiteraard te vermijden. Handeczeem neigt tot uitdroging van de huid. Uitdroging ontstaat door waterdampverlies tengevolge van ontvetting. Om uitdroging tegen te gaan moet de huid zo goed mogelijk vet worden gehouden. Met smeer en olie vervuilde handen (garagisten) kunnen ook gereinigd worden met soja olie (soya oleum emulgatum) in plaats van agressieve garagezepen. Voor de dikke huid van de handpalmen en voetzolen zijn krachtige corticosteroïden nodig. Ook teerpreparaten kunnen worden gebruikt (bijvoorbeeld 's nachts laten intrekken).
R/ vaseline lanette crème FNA (Cremor vaselini lanette FNA).
R/ vaseline 10% of 20% in lanettecrème of in cetomacrogolcrème.
R/ Physiogel crème (wordt niet vergoed).
R/ Calmurid OTC crème (wordt niet vergoed).
R/ Klasse III-IV corticosteroïden (Diprosone, Betnelan, Dermovate).
R/ Diprosalic zalf.
R/ 10% salicylzuur in betamethason-17-valeraat zalf 0.05%.
R/ 10% salicylzuur in Dermovate zalf (clobetasolpropionaat 0.05%).
R/ Protopic zalf.
R/ 20% of 10% LCD in lanette-vaseline, 's avonds in laten trekken (niet bij wolalcoholallergie).
R/ Protopic zalf 's ochtends, 's avonds 20% of 10% teer in lanette-vaseline (niet bij wolalcoholallergie).
R/ UVB of topicale PUVA therapie (handen - en - voeten belichting).
R/ Prednison.
R/ Methotrexaat.
R/ Neotigason (acitretine) 0.1 - 0.5 mg/kg (vooral bij tylotisch eczeem).
R/ Neoral (ciclosporine) 3-5 mg/kg verdeeld over 2 giften.
R/ Imuran (azathioprine) 1 dd 100-150 mg
R/ Toctino (alitretinoïne) caps à 10/30 mg. Vooral bij tylotisch eczeem. Begin met met 1 dd 30 mg, bij goed effect verlagen naar 20 of 10 mg, totaal gedurende 3-6 maanden. Bij cardiovasculaire risicofactoren, obesitas, diabetes, hyperlipidemie, hypothyreoïdie en leverfunctiestoornissen laag beginnen (10 mg) en de labwaarden monitoren. Niet geven bij zwangerschap, ernstige hypercholesterolemie of hypertriglyceridemie, hypothyreoïdie, leverfalen, nierfalen of hypervitaminose A.
R/ JAK-inhibitors: er zijn studies gaande naar JAK-remmers, waaronder gusacitinib, en delgocitinib crème, bij chronisch handeczeem.

Toctino (alitretinoïne) is in 2013 geregistreerd voor ernstig chronisch handeczeem. Het is een retinoïd, met de daarbij behorende bijwerkingen. Alleen voorschrijven indien het zeker is dat er geen wegneembare oorzaak gevonden kan worden. De contra-indicaties zijn hetzelfde als bij andere vitamine A derivaten (zwangerschap en borstvoeding, leverinsufficiëntie, nierinsufficiëntie, hypercholesterolemie, hypertriglyceridemie, hypervitaminose A, hypothyreoidie, gelijktijdige behandeling met tetracyclinen. De belangrijkste bijwerkingen zijn hoofdpijn, droge huid, cheilitis, anemie, hyperlipidemie, en verlaging TSH en thyroxine). Vrouwen mogen omdat het middel teratogeen is absoluut niet zwanger zijn of worden, goede (liefst dubbele) anticonceptie is nodig vanaf een maand voor, tijdens en tot een maand na het gebruik.

Verstrek katoenen handschoenen bij teerzalf. Zachte beschermende handschoenen overdag kunnen ook helpen (Dermasilk, PadyCare). Bij acrovesiculeus eczeem kan het helpen om de handen 2-3x daags in een waterbad gedurende 10-15 minuten te weken (daarna meteen insmeren met een vet of steroidzalf). Bij andere vormen van eczeem (chronisch droog handeczeem) heeft inweken meestal juist niet een goed effect.

Bij eczeem met blaasjes en blaren komen ook regelmatige waterbaden (bijvoorbeeld 2-3x daags gedurende 10-15 minuten) in aanmerking. Teveel baden in water kan echter ongunstig zijn, omdat water niet alleen de blaasjes uitdroogt, maar ook de rest van de huid.


INSTRUCTIES VOOR PATIËNTEN MET ECZEEM AAN DE HANDEN

Ontzie zoveel mogelijk de handen door de volgende punten in acht te nemen:

1.	Wassen van de handen: zo weinig mogelijk. Lauw water gebruiken. Gebruik zeep zonder desinfecterende stoffen, parfum, zwavel of teer. De meeste soorten babyzeep voldoen. Handen goed drogen, vooral tussen de vingers. Gebruik zo min mogelijk papieren handdoekjes.
2.	Contact met al of niet synthetische wasmiddelen en andere sterk reinigende middelen zoveel mogelijk vermijden. Was- en afwasmachines zijn een belangrijk hulpmiddel om handeczeem te voorkomen. Het contact van de handen met het afgewassen of gewassen materiaal moet liefst zo gering mogelijk zijn, omdat er altijd sporen van afwasmiddel in het gereinigde materiaal kunnen voorkomen. Gebruik niet meer van het wasmiddel dan door de fabrikant voorgeschreven.
3.	Géén rubber handschoenen gebruiken bij het wassen of afwassen. Het beste is PVC handschoenen te dragen. Deze zijn verkrijgbaar bij de drogist.
4.	Géén ringen dragen bij afwassen en wassen, ook niet als het eczeem genezen is.
5.	Contact van de handen met haarshampoo's, haarlotion, haarcrème's, haarverven (ook spoelingen) vermijden. Uw haar laten wassen of plastic handschoenen dragen.
6.	Contact met oplosmiddelen en vlekkenwaters vermijden (petroleum, spiritus, wasbenzine, trichloor, thinner, terpentine).
7.	Geen sinaasappelen, mandarijnen, citroenen of grapefruit schillen of uitpersen zonder handschoenen aan. Probeer contact met ui, prei, kruiden en planten te voorkomen.
8.	Contact vermijden met poetsmiddelen (metaalpoets, schoenpoetsmiddelen, wrijfwas, vloeibare was, teakolie, autopoetsmiddelen, etc.).
9.	Contact met stoffen waarvoor u bij testen overgevoelig bent gebleken dient u met de uiterste zorgvuldigheid te vermijden.
10	Geen huiszalven of crèmes (bijv. Purol) gebruiken; na contact met water alleen crème gebruiken die voorgeschreven is door de arts.
11.	Deze instructies volgen tot 6 maanden na genezing van het eczeem; gedurende die tijd is de weerstand van de huid nog zeer gering.

Auteur(s):
dr. Jan R. Mekkes. Dermatoloog, Amsterdam UMC.