Met pruritus psychogenica (psychogene jeuk) wordt bedoeld jeuk als gevolg van psychiatrische of psychosomatische aandoeningen (bijv. depressie of wanen). Ook bij andere oorzaken van jeuk kunnen psychische factoren een rol spelen bij de perceptie van de jeuk en de reactie er op, bijvoorbeeld habitueel krabben. De diagnose psychogene jeuk wordt aannemelijk als andere oorzaken kunnen worden uitgesloten, en als er sprake is van psychopathologie. Jeuk kan ook ontstaan door een disbalans in neurotransmitters door gebruik van opioïden, met name morfine. Zie ook onder pruritus.

Jeuk kan het gevolg zijn van dermatologische, systemische en psychische aandoeningen. Er is ook een neurofysiologische classificatie:
1. pruritoceptieve jeuk (rechtstreeks gevolg van prikkels die de vrije sensibele zenuwuiteinden stimuleren)
2. neuropathische jeuk (dysfunctie van de afferente zenuwvezels)
3. neurogene jeuk (veroorzaakt door centraal aangrijpende mediatoren, geen zenuwschade)
4. psychogene jeuk (veroorzaakt door een puur psychisch proces zonder aanwezigheid van huidafwijkingen of andere ziekten)

Bij patiënten met chronische jeuk komen psychiatrische aandoeningen veel voor. Psychogene jeuk komt vooral voor bij vrouwen tussen de 30 en 45 jaar. De psychiatrische diagnosen waarbij pruritus psychogenica het meest voorkomt zijn depressie, obsessief compulsieve stoornissen, psychosen (wanen, waaronder parasietenwaan en Morgellons disease), angststoornissen, manie, en psychosomatische aandoeningen.

Therapie:
Voor een succesvolle behandeling van pruritus psychogenica moet de onderliggende psychiatrische stoornis worden behandeld door een psychiater. Het is echter soms niet eenvoudig om patiënten er van te overtuigen dat er een psychiatrische stoornis speelt en dat inschakeling van een psychiater nodig is.

Meerdere medicaties die de psychiater voorschrijft zoals antipsychotica en antidepressiva hebben ook rechtstreeks een positief effect op de jeuk omdat ze centraal aangrijpen op de neurotransmitter overdracht. Ook sommige anti-epileptica hebben dit effect. Daarom worden deze middelen ook voorgeschreven bij andere vormen van pruritus sine materia zoals neurogene jeuk en jeuk e.c.i. waarbij geen onderliggende psychiatrische problematiek speelt.

Voorbeelden van systemische anti-jeukmiddelen die aangrijpen op het centraal zenuwstelsel:
R/ sederende antihistaminica zoals hydroxyzine.
R/ Naloxon (naltrexon) tab à 50 mg. Beginnen met een halve tab van 50 mg, na 1 uur andere helft, daarna 1 dd 50 mg indien goed verdragen, zonodig Primperan er bij geven.
R/ Sinequan (doxepine) 3 dd 10-25 mg. Zonodig verhogen tot 100-150 mg per dag.
R/ Neurontin (gabapentine) tab à 300 mg, start met 1 dd 300 mg, geleidelijk opbouwen tot 3 dd 2 tab per dag (1800 mg), maximaal 3 dd 3 tab (2700 mg) per dag. Bij uremische pruritus, prurigo nodularis en multiple sclerose.
R/ amitriptyline tab à 25 of 50 mg, 25-150 mg per dag. Start met 1 dd 25 of 50 mg voor het slapen gaan. Bij onvoldoende effect verhogen tot 2-3 dd 25-50 mg.
R/ Lamictal (lamotrigine) 1 dd 100-200 mg. Dit is een anti-epilepticum, met diverse mogelijke bijwerkingen.
R/ Topamax (topiramaat) starten met 1 dd 25-50 mg. Wekelijks verhogen tot 2 dd 100 mg. Maximaal 2 dd 200 mg. Anti-epilepticum.
R/ Seroxat (paroxetine) 1 dd 10-20 mg. Anti-depressivum.
R/ Zoloft (sertraline) 1 dd 75-100 mg. Anti-depressivum.
R/ Prozac (fluoxetine) 1 dd 10 mg. Anti-depressivum.
R/ Remeron (mirtazapine) 15-45 mg per dag. Anti-depressivum.
R/ Zyban (amfebutamon) 1-2 dd 150 mg. Anti-depressivum.
R/ Anafranil (clomipramine) 1 dd 10-50 mg. Anti-depressivum.
R/ Emend (aprepitant) 1 dd 1 capsule à 80 of 125 mg. Antibraakmiddel.
R/ Zofran (ondansetron) 2 dd 8 mg. Antibraakmiddel.
R/ Orap (pimozide) 1 dd 1-2 mg. Dit is een antipsychoticum, met diverse mogelijke bijwerkingen.
R/ Butorphanol intranasale spray 2 x per 4-6 uur. Dit is een anaestheticum en opium receptorantagonist dat in de diergeneeskunde wordt gebruikt. In Nederland niet verkrijgbaar.


Auteur(s):
dr. Jan R. Mekkes. Dermatoloog, Amsterdam UMC.